Ηθικοί προβληματισμοί ενός Κτηνιάτρου

Το κείμενο βασίζεται σε διδάγματα από το βιβλίο Rollin, Bernard E. (2013-05-13). An Introduction to Veterinary Medical Ethics: Theory and Cases (Kindle Location 1023). Wiley. Kindle Edition.

Σε μία γρήγορη έρευνα στο διαδίκτυο για τον ορισμό της ηθικής, εύκολα επικρατεί αυτός της Βικιπαιδεία:

“Η Ηθική είναι κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται κυρίως με το παρακάτω ερώτημα: ποιες ανθρώπινες πράξεις είναι αποδεκτές και ορθές και ποιες ανάρμοστες και λανθασμένες; Ωστόσο, στα θέματα ηθικής σπάνια υπάρχει γενική συμφωνία απόψεων και ακόμη και ο προσδιορισμός ποιο είναι κεντρικό ή θεμελιώδες ζήτημα αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών” (Βικιπαιδεία, 2014).

Παρόλα αυτά, οι αντιλήψεις περί ηθικής δοκιμάζονται και αλλάζουν συνεχώς με την πάροδο των χρόνων. Δηλαδή, αυτό που είναι ηθικό και άρα κοινωνικά αποδεκτό σήμερα, μπορεί να μην είναι αύριο, και αντίστροφα. Δείτε για παράδειγμα τις φοβερές αλλαγές που έγιναν σε διάστημα μερικών ετών σχετικά με την ομοφυλοφιλία, τη συμμετοχή των γυναικών σε επαγγέλματα όπως ο στρατός και τη θέση των κατοικίδιων ζώων στις δυτικές κοινωνίες. Σύμφωνα με τον Rollin η ηθική είναι το σύνολο των αρχών και των πιστεύω που διέπουν την αντίληψη του σωστού και του λάθους, του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, δηλαδή το σύνολο των κανόνων με τους οποίους ο καθένας πιστεύει πως συνδέεται με την κοινωνία, με τον εαυτό του ή με ένα κοινωνικό υποσύνολο όπως είναι οι κτηνίατροι (Rollin, 2013).

Κοινωνική ηθική

Παρά το γεγονός πως οι ηθικοί κανόνες φαίνονται να είναι υποκειμενικοί αυτό δεν είναι και τόσο ακριβές. Ναι – οι ηθικοί κανόνες δεν προκύπτουν από τον πειραματισμό και την επιστημονική έρευνα αλλά χωρίς αυτούς είναι δύσκολο να φανταστούμε την ύπαρξη οργανωμένης κοινωνίας. Για παράδειγμα, πόσο υποκειμενικό είναι το «το να σκοτώνεις είναι λάθος» ή το «πρέπει να σέβεσαι τις απόψεις των υπολοίπων»; Με άλλα λόγια, το γεγονός πως οι ηθικοί κανόνες δεν προκύπτουν από την επιστημονική έρευνα δε σημαίνει πως απλά υπόκεινται στην προσωπική άποψη του καθενός, ειδικά όταν οι κανόνες αφορούν συμπεριφορές που έχουν αντίκτυπο στους άλλους.

Όλοι οι νόμοι και οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία μίας κοινωνίας προκύπτουν από συμφωνίες μεταξύ των μελών της κοινωνίας οι οποίες προέκυψαν σιωπηλά με την πάροδο των χρόνων. Για παράδειγμα, το γεγονός πως προκειμένου να πωλήσεις ένα ακίνητο ή να προσλάβεις έναν υπάλληλο διέπεται από την αντίστοιχη νομοθεσία προέκυψε από την ηθική ανάγκη της κοινωνίας να βάλει ορισμένα όρια στους συγκεκριμένους τομείς.

Σε περίπτωση που ο νομοθέτης βάλει κανόνες που δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες και τα πιστεύω της κοινωνίας, πολύ γρήγορα ο νόμος θα καταρρεύσει ή θα αλλάξει. Ένα τέτοιο παράδειγμα παγκοσμίως γνωστό είναι η ποτοαπαγόρευση στην Αμερική. Αυτό δεν σημαίνει πως ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό ή πως ό,τι είναι ηθικό είναι και νόμιμο. Σημαίνει, όμως, πως η ηθική δεν είναι τόσο υποκειμενική όσο φαίνεται και αν και το σύνολο των αξιών που την απαρτίζουν συνεχώς αλλάζει, η αλλαγή ακολουθεί, συνήθως, κάποιες κοινωνικές επιταγές.

Προσωπική ηθική

Παρά το γεγονός πως πολλές ηθικές αρχές προκύπτουν από τη σιωπηλή συμφωνία των μελών της κοινωνίας και αποτελούν τον κοινό τόπο όλων των μελών της, υπάρχει και ένα μεγάλο πλήθος συμπεριφορών οι οποίες εξαρτώνται από τις προσωπικές απόψεις και προτιμήσεις του ατόμου. Αυτό το σύνολο των αρχών μπορεί να χαρακτηριστεί ως προσωπική ηθική. Για παράδειγμα ο καθένας είναι ελεύθερος να πιστεύει ή όχι σε κάποια θρησκεία. Από το παράδειγμα είναι εμφανές πως συμπεριφορές που κάποτε καθορίζονταν από την κοινωνία σήμερα εξαρτώνται από προσωπικές προτιμήσεις.

Συμβαίνει, όμως, και το αντίθετο. Συμπεριφορές που κάποτε αποτελούσαν προσωπική επιλογή, σήμερα καθορίζονται από νόμους καθώς η κοινωνία σιωπηλά αποφάσισε πως κάποιες επιλογές έπρεπε να απομονωθούν. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η θέση των ζώων στις κοινωνίες. Πλέον όλοι οι δυτικοί πολιτισμοί ορίζουν τους κανόνες με τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζει τα ζώα.

Επαγγελματική ηθική

Υπάρχει, όμως, και ένας τομέας της ηθικής που κινείται μεταξύ της κοινωνικής και της προσωπικής ηθικής. Αυτός είναι η επαγγελματική ηθική. Οι επαγγελματίες ενός κλάδου όντας και μέλη της κοινωνίας είναι δεμένοι με τους ίδιους ηθικούς δεσμούς όπως και τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Για παράδειγμα δεν μπορούν να διαπράττουν φόνο ή κλοπή. Παρόλα αυτά, επαγγελματίες όπως οι ιατροί, η δικηγόροι και οι κτηνίατροι κατέχουν ειδικούς ρόλους μέσα στην κοινωνία οι οποίοι (ρόλοι) απαιτούν ειδικές γνώσεις, ικανότητες και εκπαίδευση. Οι δημοκρατικές κοινωνίες, γνωρίζοντας πως οι επαγγελματίες κάθε κλάδου έχουν καλύτερη γνώση των ιδιαιτεροτήτων του επαγγέλματός τους από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας, δίνουν στους επαγγελματίες το δικαίωμα να αυτορρυθμίσουν πολλές από τις συμπεριφορές που καθορίζουν το επάγγελμά τους.

Παρόλα αυτά, η αποτυχία ενός επαγγέλματος να κινηθεί με επαγγελματική ηθική που συνάδει με την κοινωνικά αποδεκτή ηθική μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα η κοινωνία σιωπηλά να συμφωνήσει πως πρέπει να περιοριστεί η αυτονομία με την οποία οι επαγγελματίες αυτού του κλάδου ενεργούν. Για παράδειγμα, η αδυναμία των ιατρών στην Ελλάδα να περιορίσουν το «φακελάκι» οδήγησε το κράτος στο να θεσμοθετήσει αυστηρούς νόμους σε μία προσπάθεια να πληρώσει κοινωνικές επιταγές.

Δυστυχώς, όταν η κοινωνία αποφασίσει να περιορίσει την ελευθερία με την οποία τα μέλη ενός επαγγελματικού χώρου κινούνται, προκύπτουν και υπερβολές οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν δυσκολία στον τρόπο άσκησης του επαγγέλματος. Για παράδειγμα, ένας ασθενής που δεν είδε τα αποτελέσματα που επιθυμούσε μετά από μία θεραπεία, μπορεί να διασύρει το ιατρό του καταγγέλλοντάς τον για «φακελάκι» σέρνοντάς τον στα δικαστήρια με αρκετές προσωπικές και επαγγελματικές συνέπειες για τον τελευταίο ακόμη και αν στο μέλλον αθωωθεί.

Ηθικοί προβληματισμοί

Όπως όλοι οι επαγγελματίες, έτσι και οι κτηνίατροι κινούνται μέσα σε ένα δίκτυο ηθικών αξιών και υποχρεώσεων οι οποίες, πολλές φορές, είναι αντιφατικές μεταξύ τους.

Οι κτηνίατροι έχουν ηθικές υποχρεώσεις έναντι

1) στους πελάτες τους,

2) στους συναδέλφους τους,

3) στην κοινωνία,

4) στον εαυτό τους και

5) στα ζώα.

Αν και η τελευταία υποχρέωση ίσως να φαίνεται και η πιο σημαντική, η αλήθεια είναι περισσότερο πολύπλοκη από ότι φαίνεται. Είναι αυτονόητο πως οι κτηνίατροι είναι υποχρεωμένοι να τηρούν τις δεσμεύσεις τους, να λένε την αλήθεια στους ιδιοκτήτες ζώων, να τους εξηγούν όλες τις πιθανές επιλογές, να είναι εχέμυθοι, να μην τους κλέβουν κ.α. Παρά το γεγονός πως η τήρηση αυτών των υποχρεώσεων μοιάζει αυτονόητη, όταν κανείς προσπαθεί να ανταπεξέλθει σε αυτές στην πραγματική ζωή, τα πράγματα περιπλέκονται αρκετά. Για παράδειγμα πολλοί κτηνίατροι δεν θεωρούν (ίσως δικαίως) πως είναι υποχρεωμένοι να τηρήσουν τη δέσμευσή τους να χορηγήσουν ευθανασία σε ένα ζώο αν ο ιδιοκτήτης δεν έχει προσπαθήσει αρκετά να του σώσει τη ζωή.

Και πώς ορίζεται το «αρκετά»;

Σίγουρα με διαφορετικό τρόπο από τον καθένα. Κάποιοι άλλοι θεωρούν πως δεν πρέπει να λένε την αλήθεια αν η αλήθεια είναι ιδιαίτερα επώδυνη. Για παράδειγμα δεν θα ήθελαν να πουν την αλήθεια σε ένα ηλικιωμένο ζευγάρι που ρωτά αν το ζώο θα σωζόταν σε περίπτωση που το είχαν προσκομίσει στον κτηνίατρο νωρίτερα. Κάποιοι κτηνίατροι δεν θεωρούν πως πρέπει να εξηγούν όλες τις θεραπευτικές επιλογές σε κάποιους ιδιοκτήτες καθώς θεωρούν πως οι τελευταίοι θα επιλέξουν την φτηνότερη και χειρότερη επιλογή για το ζώο τους.

Τέλος, η τήρηση της εχεμύθειας δεν είναι πάντα αυταπόδεικτη όπως στην περίπτωση ενός ιδιοκτήτη που προσκομίζει το ζώο για θεραπεία μετά από κακοποίηση. Παρόμοια προβλήματα προκύπτουν και όταν κάποιος αναλύσει τις υποχρεώσεις προς τους συναδέλφους. Για παράδειγμα, οι κτηνίατροι είναι ηθικά υποχρεωμένοι να προστατεύουν το επάγγελμά τους και να φέρονται στους συναδέλφους τους με συναδελφική αλληλεγγύη.

Τι συμβαίνει όμως όταν ένας κτηνίατρος δεν είναι ικανός να κάνει τη δουλειά του;

Τι συμβαίνει όταν ένας κτηνίατρος ασκεί αμφισβητήσιμες μορφές εναλλακτικής ιατρικής;

Όταν ένας κτηνίατρος παραπλανεί το κοινό;

Όταν ένας κτηνίατρος δεν καταλήξει στην εύκολη και εμφανή διάγνωση;

Όταν αυτά που ορίζει ο επαγγελματικός σύλλογος έρχονται σε αντίθεση με την κοινή λογική;

Όταν βλέπει συναδέλφους του να αναρτούν στο διαδίκτυο φωτογραφίες από χειρουργικές επεμβάσεις στις οποίες δεν τηρούνται τα βασικά μέτρα ασηψίας;

Όταν ακούει πως συνάδελφοί του συνταγογραφούν ουσίες οι οποίες δεν ενδείκνυνται για την πάθηση του ζώου ή ουσίες που δεν έχουν έγκριση να χορηγούνται σε ζώα;

Οι υποχρεώσεις του κτηνιάτρου προς τον εαυτό του, αν και συχνά παραβλέπονται, μπορούν να εγείρουν πολλούς προβληματισμούς. Για παράδειγμα, πόσα αδέσποτα ζώα μπορεί ένας κτηνίατρος να θεραπεύσει χωρίς χρέωση; Σε πόσους πελάτες μπορεί να κάνει έκπτωση λόγω οικονομικών δυσκολιών; Πόσες ώρες την ημέρα πρέπει να απαντάει στο κινητό του τηλέφωνο; Πόσες ώρες πρέπει να αφιερώνει στη δουλειά, στην οικογένεια, στους φίλους; Πρέπει να ρισκάρει τη θέση του για να ξεσκεπάσει ανήθικη συμπεριφορά συναδέλφων την οποία οι υπόλοιποι κτηνίατροι επιλέγουν να αγνοούν;

Τέλος, υπάρχουν οι υποχρεώσεις του κτηνιάτρου έναντι στα ζώα.

Τα προβλήματα εδώ είναι αναρίθμητα. Για παράδειγμα, μπορώ να χορηγήσω ευθανασία σε ένα υγιές ζώο ή σε ένα ζώο που μπορεί να ζήσει ακόμη και με το πρόβλημα υγείας που έχει επειδή ο ιδιοκτήτης απειλεί πως αν δεν χορηγηθεί ευθανασία θα το σκοτώσει με βάναυσο τρόπο; Πρέπει να σεβαστώ την επιθυμία ενός πελάτη να μην χορηγήσω ευθανασία σε ένα ζώο που υποφέρει επειδή ο πελάτης δεν μπορεί να πάρει την απόφαση για ευθανασία; Πόσο σημαντικό είναι να αποτρέψω ένα ζώο από το να νιώσει πόνο ακόμη και αν γνωρίζω πως μην νιώθοντας πόνο μπορεί να προκαλέσει κακό στον εαυτό του;

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του κτηνιάτρου; Το συμφέρον του ζώου ή του ιδιοκτήτη; Μπορεί κανείς να θεραπεύσει το ζώο παραβλέποντας τον ιδιοκτήτη; Μπορώ να πω ψέματα σε έναν πελάτη προκειμένου να σώσω το ζώο; Μπορώ να υποστηρίζω την αγωνιστική δράση των ζώων ακόμη και αν πιστεύω πως τα ζώα-αθλητές ταλαιπωρούνται; Μπορώ να αφήσω έναν ιδιοκτήτη να αναπαράγει το ζώο του όταν γνωρίζω πως είναι πιθανό αυτό το ζώο να μεταφέρει γενετικές ανωμαλίες στις επόμενες γενιές και με ποιο δικαίωμα θα ορίσω ποια γονίδια θα περάσουν στις επόμενες γενιές και ποια όχι;

Οι ηθικοί προβληματισμοί που γεννούνται κατά την άσκηση της Κτηνιατρικής είναι αναρίθμητοι και περιπλέκονται από το γεγονός πως τα ζώα δεν μπορούν να αποφασίσουν για τον εαυτό τους, δεν μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με αρκετά ξεκάθαρο τρόπο και δεν μπορούν να εκθέσουν τους προβληματισμούς και τους φόβους τους. Το τι είναι, λοιπόν, σωστό και τι είναι λάθος για ένα ζώο κρίνεται από την αντίληψη που ο ιδιοκτήτης, ο κτηνίατρος και η κοινωνία έχει για τα ζώα. Η τελευταία εκφράζεται μέσα από το νομοθετικό πλαίσιο που επικρατεί σε κάθε χώρα και, δυστυχώς, στη δική μας χώρα το νομοθετικό πλαίσιο σε ότι αφορά τα ζώα συντροφιάς μόλις πρόσφατα άρχισε να αναβαθμίζεται υπακούοντας στη σιωπηλή συμφωνία των μελών της κοινωνίας για μία περισσότερο ανθρώπινη συμπεριφορά προς αυτά.

Ίσως είναι ώρα και οι επαγγελματικοί κτηνιατρικοί σύλλογοι στη χώρα μας να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο σε θέματα επαγγελματικής ηθικής και στη θέσπιση κανόνων που πρέπει να διέπουν την επαγγελματική ηθική.

Εκτός από τα θέματα που αφορούν τη σχέση των κτηνιάτρων μεταξύ τους και με τους πελάτες τους, η κοινωνία απαιτεί ο κτηνίατρος να είναι πρωτοπόρος και στα θέματα ευζωίας. Η κοινωνία ίσως μία μέρα να αντιδράσει απρόβλεπτα βλέποντας τους κτηνιατρικούς επαγγελματικούς συλλόγους να αναλώνονται στο ποιες τροφές και ποια φάρμακα μπορούν να πωλούνται στα κτηνιατρεία και τι άδειες χρειάζονται για αυτές τις ενέργειες ενώ παραμένουν ανοιχτά θέματα όπως οι συνθήκες που πρέπει να επικρατούν κατά τη διενέργεια χειρουργικών επεμβάσεων στα ζώα ή τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διενεργείται η γενική αναισθησία.

Για παράδειγμα, είναι ηθικά αποδεκτό να χειρουργούνται ζώα υπό γενική αναισθησία χωρίς να είναι διασωληνωμένα; Είναι ηθικά αποδεκτό εικόνες αδιασωλήνωτων ζώων που υποβάλλονται σε χειρουργικές επεμβάσεις να αναρτώνται στο διαδίκτυο δίνοντας το παράδειγμα στις μελλοντικές γενιές κτηνιάτρων; Είναι ηθικά αποδεκτό να χειρουργούνται ζώα με μοναδικό μέτρο ασηψίας τα αποστειρωμένα χειρουργικά γάντια και μία χειρουργική οθόνη που μετά βίας καλύπτει το χειρουργικό πεδίο, δηλαδή με τρόπο που έρχεται σε αντίθεση με τα όσα περιγράφουν τα βιβλία; Είναι ηθικά αποδεκτό αυτές οι εικόνες να κυκλοφορούν ανεξέλεγκτα στο διαδίκτυο;

Με ποιόν τρόπο και ποια κριτήρια ένας κτηνίατρος αποφασίζει ποιες από τις αρχές άσκησης ιατρικής που περιγράφονται στα βιβλία μπορούν να παρακάμπτονται ώστε να χορηγηθεί η ιατρική υπηρεσία με μειωμένη τιμή προκειμένου να εξυπηρετηθεί ένας ιδιοκτήτης με οικονομικές δυσκολίες; Πρέπει ο ιδιοκτήτης να ενημερώνεται για το γεγονός πως μία υπηρεσία παρέχεται σε χαμηλή τιμή επειδή παρακάμπτονται διαδικασίες ασφάλειας οι οποίες θα ανέβαζαν το κόστος; Είναι θεμιτό να χορηγούνται εναλλακτικές μορφές θεραπείας σε ένα ζώο πριν προκύψει διάγνωση; Είναι θεμιτό να διενεργούνται συνεδρίες φυσιοθεραπείας σε ένα ζώο στο οποίο δεν έχει διενεργηθεί απεικονιστική διερεύνηση του προβλήματος και άρα δεν είναι γνωστό κατά πόσο άλλα είδη θεραπείας θα ήταν περισσότερο αποτελεσματικά;

Είναι θεμιτό να δίνονται ποσοστά προκειμένου να παραπεμφθεί ένα ζώο σε κτηνίατρο με περισσότερη εξειδίκευση χωρίς να το γνωρίζει ο ιδιοκτήτης ή χωρίς να υπάρχει ενυπόγραφη συμφωνία μεταξύ των κτηνιάτρων για το είδος της συναλλαγής; Είναι θεμιτό οι κτηνιατρικές υπηρεσίες να διαφημίζονται σε ιστοσελίδες οι οποίες παρέχουν συνδρομητικές “εκπτώσεις” στους ιδιοκτήτες ζώων; Είναι θεμιτό ένας κτηνίατρος να διαφημίζει εκπτώσεις σε υπηρεσίες του χωρίς αυτές οι εκπτώσεις να ελέγχονται από κάπου; Οι απαντήσεις σε κάθε ένα από αυτά τα ερωτήματα είναι αναρίθμητες και η επιχειρηματολογία αχανής.

Μήπως όμως θα έπρεπε να υπάρχει έστω ένας μπούσουλας κτηνιατρικής δεοντολογίας ο οποίος θα ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες τις εποχής μας; Μήπως είναι καιρός αντί να κονταροχτυπιόμαστε για το πιο ιατρείο παρέχει τις περισσότερες υπηρεσίες να κονταροχτυπιόμαστε και για ζητήματα που αφορούν την ευζωία και τη σωστή ιατρική πράξη πριν κάποιοι λιγότερο αρμόδιοι μας επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες; Θέλουμε να ορίσουμε το malpractice μόνοι μας ή να το κάνουν άλλοι για εμάς; Πόσο δανεικό χρόνο έχουμε ακόμη ως κτηνίατροι μέχρι να προασπίσουμε το επάγγελμα μας από ανθρώπους που θεωρούν εαυτόν περισσότερο φιλόζωο αλλά και από συναδέλφους που έχουν χάσει το μέτρο; Κατά πόσο η αυτορρύθμιση του επαγγέλματός μας θα το εξυψώσει στα μάτια της κοινωνίας και τι αντίκτυπο άραγε θα έχει αυτό στις συνθήκες εργασίας μας; Πόσο πιο ασφαλείς θα νιώθουν οι πελάτες μας όταν γνωρίζουν πως ο κτηνίατρός τους δεν κινείται μόνο στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς αλλά και στα πλαίσια μίας κοινώς αποδεκτής επαγγελματικής ηθικής;

Τα παραπάνω ερωτήματα είναι ασφαλώς ρητορικά και δεν έχουν σκοπό να σηκώσουν το γάντι ή να εγείρουν οποιασδήποτε μορφής αντιπαράθεση. Αποτελούν, όμως, μαζί με τα υπόλοιπα, τους σοβαρούς ηθικούς προβληματισμούς ενός κτηνιάτρου.

Νικολάου Χρήστος, Κτηνίατρος

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ http://www.vetmenow.gr/